nh 2011: Kino Andrzeja Munka

Reżyser filmowy, a także operator, jeden z twórców najwybitniejszych dzieł polskiej szkoły filmowej. Urodził się 16 października 1921 roku w Krakowie, zginął tragicznie 20 września 1961 roku w wypadku samochodowym, do którego doszło pod Łowiczem.

Syn inżyniera ze spolonizowanej żydowskiej rodziny. Tuż przed wybuchem II wojny światowej zdał w Krakowie maturę. We wrześniu tego samego roku brał udział w działaniach obronnych w Junackich Hufcach Pracy na Śląsku. Powrócił do Krakowa, jednak żydowskie korzenie skłoniły Munków w 1940 roku do ukrycia się w Warszawie. Tam Andrzej pracował w firmie budowlanej prowadzącej roboty torowe na kolei (to doświadczenie przydało mu się potem przy realizacji filmów z koleją w tle). Od 1942 roku ukrywał się pod nazwiskiem Wnuk. W latach 1943–1944, pod pseudonimem Ksawery, działał w zbrojnym podziemiu, był członkiem Organizacji Wojskowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Brał udział w powstaniu warszawskim, a po jego upadku – uciekłszy z transportu do obozu przejściowego w Pruszkowie – dotarł do Krakowa. Tam do grudnia 1944 roku pracował jako robotnik w Monopolu Tytoniowym w podkrakowskiej Mogile. Potem przeniósł się w rejon Zakopanego, gdzie do marca 1945 roku był palaczem i dozorcą w kolejce linowej na Kasprowy Wierch. Po wojnie pracował przy odbudowie Warszawy jako kierownik budowy. W 1946 roku poślubił Halszkę Próchnik, wnuczkę Ignacego Daszyńskiego i córkę lwowskiego działacza socjalistycznego, Adama Feliksa Próchnika. W tym samym roku rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, rok później zaś – studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim. Wkrótce porzucił oba kierunki w związku z gruźlicą nękającą go od czasu okupacji. Leczył się w polskich uzdrowiskach, a także w Szwecji.

Studia filmowe w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi Munk rozpoczął w 1948 roku od razu na dwóch wydziałach – operatorskim i reżyserskim. Ukończył je w 1951 roku. Podczas studiów zrealizował zdjęcia do wielu filmów swoich kolegów, jako reżyser zadebiutował w szkole filmem dokumentalnym Sztuka młodych (1949). Jeszcze w czasie studiów, w 1950 roku, otrzymał etat w Wytwórni Filmów Dokumentalnych w Warszawie. Przepracował tam pięć lat, początkowo jako operator Polskiej Kroniki Filmowej, potem jako samodzielny realizator filmów dokumentalnych.

Andrzej Munk, z przekonania lewicowiec, od 1946 roku był członkiem Polskiej Partii Socjalistycznej i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (w 1948 roku został jego etatowym pracownikiem). W czasie studiów należał do Związku Akademickiego Młodzieży Polskiej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Jednak jego indywidualizm sprawiał, że partyjni współtowarzysze traktowali go jako „element obcy ideowo”, przejawiający „odchylenie prawicowe”. W 1952 roku reżyser został usunięty z PZPR za rzekome zachowanie niegodne jej członka.

Jego wczesne filmy dokumentalne, zgodnie z obowiązującymi dyrektywami, były podporządkowane estetyce socrealizmu. Munk usiłował, z coraz lepszym skutkiem, przełamywać propagandowy schemat, co bodaj najbardziej udało mu się w Kolejarskim słowie (1953) i w filmie Gwiazdy muszą płonąć (1954) zrealizowanym wspólnie z Witoldem Lesiewiczem. Jeszcze w WFD wyreżyserował Błękitny krzyż (1955), paradokumentalną fabułę będącą łącznikiem między „dokumentalnym” a „fabularnym” okresem jego twórczości.

Wkrótce potem znalazł się w nowo założonym Zespole Filmowym „Kadr”. Nie do przecenienia dla późniejszej twórczości reżysera było poznanie Jerzego Stefana Stawińskiego, prozaika i początkującego wówczas scenarzysty, który okazał się współtwórcą największych sukcesów polskiej szkoły filmowej. Munk współpracował z nim przy trzech kolejnych filmach: Człowieku na torze (1956), Eroice (1957) i Zezowatym szczęściu (1957) nakręconym już w Zespole Realizatorów Filmowych „Kamera”.

Wspólnym mianownikiem kolejnych fabuł Andrzeja Munka jest podejmowana kwestia wpływu prądów społecznych i systemów totalitarnych na postawę jednostki. Reżyser nie stronił przy tym od groteski, paradoksu, gorzkiej ironii, co wyróżniało go wśród innych artystów szkoły polskiej. Człowiek na torze to historia przedwojennego maszynisty niemogącego odnaleźć się w powojennej rzeczywistości PRL-u, a zarazem rozrachunek z epoką stalinizmu. W nowelowej Eroice reżyser prowokuje dyskusję na temat istoty bohaterstwa. Z kolei Zezowate szczęście to kilkadziesiąt lat z życia XX-wiecznego everymana, Jana Piszczyka, którego tragiczno-groteskowe losy prowokują do zastanowienia się m.in. nad kwestią wolności w systemach totalitarnych. Filmy te przyniosły Munkowi międzynarodową sławę, nagrody i pozycję czołowego, obok Andrzeja Wajdy, twórcy polskiej szkoły filmowej.

Na osobną uwagę zasługują zaskakujące interludia w jego filmografii – Niedzielny poranek (1955) i Spacerek staromiejski (1958) – krótkie, eksperymentalne fabuły, będące wyrazem nowych autorskich poszukiwań.

W 1961 roku Munk rozpoczął pracę nad Pasażerką, filmem będącym kolejnym krokiem na ścieżce jego poszukiwań artystycznych, którego tematem była relacja psychologiczna kata i ofiary w obozie koncentracyjnym. Realizację filmu przerwała tragiczna śmierć reżysera. Pasażerka została dokończona dwa lata później przez jego współpracowników.

W ciągu krótkiego, lecz intensywnego okresu swojej twórczości Munk współpracował również z telewizją. W 1954 roku rozpoczął współpracę z Doświadczalną Stacją Telewizyjną (wkrótce przemianowaną na Studio Eksperymentalne Telewizji Polskiej), mającą rozwijać i udoskonalać estetykę warsztatu telewizyjnego. W późniejszym okresie reżyser zrealizował trzy spektakle telewizyjne: Wieczory generalskie (1959), Pasażerkę (1960) i Arlekinadę (1961).

Andrzej Munk był nie tylko absolwentem PWSF, ale również – w latach 1957–1961 – jej wykładowcą. Wśród jego uczniów byli m.in. Roman Polański, Jerzy Skolimowski i Krzysztof Zanussi.

(Mirella Napolska-Jarocka)

Podczas 11 edycji Nowych Horyzontów zobaczymy jego filmy:

Bajka
Błękitny krzyż
Człowiek na torze
Eroica
Eroica. Con bravura
Gwiazdy muszą płonąć
Kierunek – Nowa Huta!
Kolejarskie słowo
Nauka bliżej życia
Niedzielny poranek. Scherzo
Ostatnie zdjęcia. Brulion
Pamiętniki chłopów
Pasażerka
Pasażerka. Historia, muzyka, opera
Polska Kronika Filmowa 1956, nr 36 – Komeda i jego zespół
Polska Kronika Filmowa 1959, nr 52 AB – Wydanie (anty)jubileuszowe
Spacerek staromiejski
Sztuka młodych
Zezowate szczęście

MFF Nowe Horyzonty odbędzie się we Wrocławiu w dniach 21-31 lipca 2011

Źródło: Nowe Horyzonty